شکاف دیجیتال (Digital Divide) اصطلاحی در حوزه‌ی فنآوری اطلاعات است که به نابرابری اقتصادی، آموزشی و اجتماعی بین گروه افراد دارای دسترسی به کامپیوتر و اینترنت، و گروه افراد محروم از کامپیوتر و اینترنت اشاره دارد. فاصله و شکافی که بین دو گروه مذکور ایجاد شده و در حال رشد و گسترش است.

با تعریف ارائه‌شده‌ی شکاف دیجیتال مبنی بر دسترسی یا عدم دسترسی افراد به اینترنت، می‌توان نتیجه گرفت که برای کاهش شکاف دیجیتال، می‌بایست ضریب نفوذ اینترنت را افزایش داد؛ البته باید به این نکته توجه کرد که افزایش ضریب نفوذ اینترنت در صورتی می‌تواند در  کاهش شکاف دیجیتال موثر باشد که ضریب نفوذ اینترنت پرسرعت باشد، وگرنه اتصال به اینترنت با سرعت پایین را نمی‌توان مصداق دسترسی به اینترنت در نظر گرفت.

علاوه بر نیاز اساسی و اولیه‌ی دسترسی به اینترنت، امروزه اصطلاح شکاف دیجیتال با تعریفی جامع‌تر به تفاوت افراد در دو محور اشاره دارد:

• فرصت دسترسی به تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات (ICT)
• نحوه استفاده از اینترنت برای کاربردهای مختلف و متنوع

که محور اول متاثر از سیاست‌گذاری‌های کلان دولتمردان و شرکت‌های توزیع‌کننده و مدیریت ترافیک اینترنت است؛ و محور دوم به رویکرد افراد در شیوه‌های استفاده از اینترنت و ابزارهای ارتباطی اشاره دارد.

ون دایک (استاد و مشاور بین‌المللی) که در سال 1999 تعریفی از شکاف دیجیتال ارائه نمود که تاکنون یکی از تعریف‌های رایج و مسلط در گفتمان امروزیِ جامعه‌شناسی تکنولوژی است. در سال‌هایی که دغدغه‌ی اصلی تحلیل‌گران دیگر، گسترش دسترسی به اینترنت برای مردم جهان بود، او تاکید داشت که شکاف دیجیتال را نباید فقط به بحث ضریب نفوذ اینترنت و دسترسی به امکانات فیزیکی محدود کرد و می‌بایست جنبه‌های دیگر آن را هم در نظر گرفت.

ون دایک در کتاب‌های «شکاف رو به رُشد» (Deepening Divide) و «جامعه‌ی شبکه‌ای»  (Network Society)  علت شکل‌گیری شکاف دیجیتال را - با ادبیات تقریباً یکسان - چنین شرح می‌دهد:

علتِ مستقیمِ دسترسی نابرابر به تکنولوژی دیجیتال، و ایجاد و گسترش شکاف دیجیتال در جامعه، شیوه‌ی توزیع بسیاری از منابع است؛ منظور از منابع، صرفاً منابع مادی مانند درآمد و مالکیت تجهیزات نیست؛ بلکه منابع دیگری نیز مد نظر هستند:

  زمان (فرصت استفاده از رسانه‌های جدید)

  منابع ذهنی (دانش فنی کافی)

  منابع اجتماعی (شبکه و ارتباطاتی که به فرد برای دسترسی به تکنولوژی کمک کنند.)

  منابع فرهنگی (پاداش‌های فرهنگی و جایگاه و شأنی که هر فرهنگ، برای فردی که به تکنولوژی دسترسی دارد قائل می‌شود.)

شاید مهم‌ترین پیام این تعریف آن باشد که شکاف دیجیتال را هرگز نمی‌توان به صورت کامل حذف کرد؛ چنان‌که توزیع نابرابر منابع - آن‌هم با چنین تعریف گسترده‌ای - را نمی‌توان به‌طور کامل از بین برد؛ بنابراین، چه سیاست‌گذاران گسترش و توزیع عادلانه‌ی منابع، و چه مردم با ارتقای سطح دانش و افزایش توانایی‌های فردی صرفاً می‌توانند در راستای کمرنگ کردن شکاف دیجیتالی و یا جلوگیری از گسترش آن گام بردارند.

عوامل موثر در ایجاد و گسترش شکاف دیجیتال:

  سطح تحصیلات

تفاوت در میزان تحصیلات یکی از عوامل اصلی شکاف دیجیتال است؛ چنان‌که کسانی که از سطح بالاتری از تحصیلات برخوردارند معمولاً توانایی بیشتری در استفاده صحیح از اینترنت و دسترسی به اطلاعات لازم را دارند.

  سطح درآمد

کسانی که سطح درآمد بالاتری دارند، توان فراهم آوردن دسترسی مناسب‌تری به ابزار دیجیتال و اینترنت را برای خود و خانواده خود دارند؛ درحالی‌که اقشار کم‌درآمد از عمده درآمد خود در جهت تامین نیازهای اساسی استفاده کرده و دیدگاه آن‌ها به فنآوری به دیده تجملاتی و لوکس است.

محدودیت‌های جغرافیایی

کشورهای پیشرفته‌تر و اقتصادی به دلیل ثروتی که دارند به انواع گسترده‌ای از فنآوری‌ها و تکنولوژی‌های روز دنیا دسترسی دارند، درحالی‌که کشورهای کمتر توسعه یافته و دارای سطح اقتصادی ضعیف و یا متوسط از فنآوری و زیرساخت‌های لازم جهت برقراری ارتباط اینترنتی پرسرعت برخوردار نیستند. می‌توان گفت که محدودیت‌های جغرافیایی داخل هر کشور نیز نوعی شکاف دیجیتالی ایجاد می‌کنند و مناطق شهری نیز بیشتر از مناطق روستایی و کوهستانی به اینترنت پرسرعت دسترسی دارند.

  انگیزه و منافع عمومی

گروهی از مردم نیز هستند که علاوه بر اینکه میزان درآمد لازم برای خرید هر نوع امکاناتی را دارند، اما به تحصیلات و سواد رایانه‌ای علاقه چندانی نشان نمی‌دهند و اعتقادی به یادگیری رایانه و پتانسیل‌های اینترنتی ندارند. این دسته از افراد این امکانات را یک ویژگی لوکس و غیر‌ضروری می‌دانند و عده‌ای دیگر نیز آن را بیش از حد پیچیده تصور می‌کنند.

  مشکلات زبانی

این موضع که در همواره در یکسری از آخرین فنآوری‌های ساخته شده از زبان یک کشور خاص استفاده نشود باعث می‌شود تا به نحوی مانع دستیابی محققان آن کشور به اطلاعات مورد نیاز در مورد آن برنامه و یا فنآوری جدید گردد و همچنین استفاده از آن برنامه برای کاربران معمولی آن کشور نیز دشوار خواهد شد.

  دلایل سیاسی

گاهی برخی از دولت‌ها خصوصاً در کشورهای در حال توسعه به منظور اطمینان از داشتن تسلط شدید بر روی مردم خود و برای تحت کنترل داشتن جامعه سعی می‌کنند تا دسترسی مردم به این امکانات را خصوصاً در زمینه رسانه‌ها محدود سازند و وجود چنین رسانه‌هایی را به دلیل تاثیر منفی بر افکار جوانان مضر اعلام می‌کنند.